Dek Kialoj

Jen dek kialoj, ke la gaela lingvo estas tute mirinda lingvo.

Mi dediĉis jam grandan parton de mia kariero lerni la gaelan lingvon; mi laboras per ĝi, mi perlaboras ĝin.  Do mi konsideras, ke estus juste krei liston de kialoj pro kiuj mi juĝas, ke la lngvo meritas tion.  Miaj kialoj estas prilingvaj – ne temas pri nerealisma sentimentala sensensaĵo pri ‘beleco’ aŭ ‘idealeco’!  Do surmetu viajn lingvistikajn ĉapelojn.  El al la dek.

Multajn trajtojn ĉisubajn oni trovas ankaŭ en la aliaj keltaj lingvoj – la skotgaela, la kimra ktp sed ni ne kvereletu pri tio nun.

1.  Mankas vortoj por ‘jes’ kaj ‘ne’

Tiun absolutan mankon oni kutime anoncas tre frue al novaj lernantoj, do ni komencu samloke.  Oni ne trovas ekvivalentojn por ‘jes’ aŭ ‘ne’ en angla-gaela vortaro, ĉar la gaela ne posedas ilin.  Tio ne signifas, ke oni ne povas respondi al jesaj/ neaj demandoj.  Kompreneble oni povas respondi, sed per re-uzado de la vortoj en la demando mem!  Se oni demandas an léann tú nuachtáin? (ĉu vi legas ĵurnalojn?) oni respondas léim (mi legas) por ‘jes’ ; ní léim (mi ne legas) por ‘ne’.

Suprizinde, spite jarcentojn da kontaktado kun la angla, la gaela konservas tiun sistemon kaj ne prunteprenas unuvortajn esprimojn por konsento aŭ malkonsento.  Faktas, ke homoj ja kelkfoje diras ion kiel ‘jej’ aŭ ‘nej’ dum konversacio, sed iasence tio temas plej supozeble pri momenta uzo de la angla anstataŭ la gaela.  Ĉiu gaelparolanto estas dulingva.  Kaj tio okazas nur neformale.  Skribita gaela, eĉ de neformalaj specoj, preskaŭ neniam transiras tiele al la angla sed restas en la tradicia sistemo reuzi la vortojn en la demando.

Praktike tio signifas, ke gaellingve oni ne povas flankenlasi la demandon aŭ simple redoni al ĝi ion sen iom da pripensado. Malsimile al uzantoj de la angla, germana aŭ franca kiuj povas respondi per ‘no’, ‘nein’ aŭ ‘non’ sen eĉ momenta penso, uzantoj de la gaela devas procezi la faktajn vortojn en la demando iom pli detale.  Ĉar ili devas reuzi ilin por respondi!

2.  Prepozicioj kun fleksioj

Prepozicioj estas vortoj kiel ‘kun‘, ‘por‘, ‘sur‘, kiuj priskribas rilatojn inter objektoj ktp.  En multaj lingvoj ili estas ne-allogaj, ne-interesaj;  ili neniam ŝanĝiĝas.  Sed en la gaela ili ŝanĝiĝas por persono kaj nombro.  Do ili havas fleksiojn simile kiel havas substantivoj ktp.  De le kun oni havas unu-vorte liom kun mi, simile leat kun vi, leis kun li.  De ar sur oni havas unu-vorte orm sur mi, ort sur vi, air sur li.  Espereble la principo estas klara.  Eble jes, en teorio.  Tamen por anglalingvaj lernantoj de la gaela, estas facile konfuzi la du sistemojn kaj du-vorte diri *le mé anstataŭ onu-vorte liom kun mi, aŭ simile diri *ar tú anstataŭ ort sur vi.  Lernantoj, atentu!

3.  Ŝanĝoj ĉe komencoj, ne nur finoj

En tre multaj lingvoj vortoj akceptas ‘fleksiojn’; gramatikece tio signifas, ke finaĵoj ŝanĝiĝas depende de la rolo de la vorto en la frazo.  Tio okazas ankaŭ en la gaela (kaj en Esperanto per -j kaj -n).  Sed en la gaela vortoj povas ŝanĝigi je la komenca litero!  Tiun ‘komencliteran ŝanĝon’ ĝenerale kaŭzas la antaŭa vorto, ekzemple artikolo aŭ prepozicio.  Do teach domo oni diras mo theach mia domo kaj i dteach en domo;  de bord tablo oni diras do bhord via tablo.  De athair patro oni diras an t-athair la patro, a hathair ŝia patro and ár n-athair nia patro.  Notu, ke la ŝanĝoj ne estas simple ortografiaj.  La eldiro ankaŭ ŝanĝiĝas; teach domo komenciĝas per /t/ sono, theach per /h/ kaj dteach per /d/.

La fakto ke oni prononcas vortojn iomete malsame pro apudaj vortoj ne estas malofte en lingvoj.  Ekzemple, la franca havas liaison.  Sed en la gaela (kaj aliaj keltaj lingvoj), tiuj ŝanĝoj moviĝis de nure fonologiaj fenomenoj al konstanta trajto de sintakso.  Do gaelajn ŝanĝojn oni uzas por indiki genro kaj kun nombroj.  Ili ne nur rilatas al la ordo de la vortoj en la frazo.

Por lernanto tiuj mutacioj enkondukas surprizajn konsekvencojn.  La serĉado de nekonata vorto en vortaro estas pli malfacila, se oni ne certas ĉu la komenco suferas mutacion.  Tamen post iom da spertoj la mutacioj farigas pli evidentaj.  Similas al la problemoj kiujn lernantoj de Esperanto ofte havas pri nekonataj vortoj, ekz. kiel ‘dispecigi’ ilin.

Komencaj mutacioj povas aspekti kiel misliterumaĵoj.  Kelkaj vortoj povas komenciĝi per kroma litero, eĉ per minusklo kaj posta majusklo.  Ekzempla urbo Gaillimh Galivo aperas tiel en i nGaillimh en Galivo.  Ne temas pri preseraro.  La urba nomo komenciĝas per minuskla ‘n’ kaj tuj sekvas majuskla  ‘G’. Unu le la misteroj de gaellingva ortografio.

4.  Gaellingvaj frazoj komenciĝas per verbo.

Preskaŭ ĉiuj lingvoj havas preferatan vortordon en siaj frazoj.  En la angla, multaj eŭropaj lingvoj kaj en Esperanto mem spite ĝia granda fleksebleco tiu ĝenerala ordo estas subjekto → verbo → objekto, ekzemple la virino (= subjekto) kisis (= verbo) la viron (= objekto).  En kelkaj lingvoj la ordo estas subjekto → objekto → verbo, plej konate en la latina.  Sed rare oni renkontas lingvon kun ĝenerala ordo verb → subjekto → objekto, t.e. ĉiu frazo komeniĝas per verbo.  La gaela (kaj ĉiu alia kelta) lingvo estas unu el tiuj raraj lingvoj.  Do bhóg an bhean an fear, laŭ vortordo diras ke kisis la virno la viron – la gaela ne montras ke la viro ricevis!  Simile tá an fear sásta, laŭ vortordo is the man happy.  Kompreneble tiuj frazoj ne estas demandoj.  Tio okazis en lingvoj kiel la angla.  Sed ofte gaelaj demandoj ja havas partikulon  an

n estas tuj apud unu alian – ne estas verbo inter ili – oni povas miskompreni kie la subjekto finiĝas kaj la objekto komeniciĝas!  En la frazo tá an fear sásta oni ne scias tuj ĉu tiu frazo anoncas ke la viro estas feliĉa aŭ ĉu oni planas anonci pli detale ke la feliĉa viro estas v, x, z.  Do en la gaela estas preferinde uzi mallongaj subjektoj.  Ju pli longa, des pli malfacila por la leganto aŭ auskultanto rekoni kiam ĝi finiĝis.  La longa subjekto en la frazo la vIro kiun kisis la virino kiu antaŭe malakceptis lin estas nun feliĉa estas preskaŭ komprenebla, certe legebla.  Sed laŭvorte en la gaela la vortordo pli kompleksigis ĝin.

5.  Gaelaj vortoj havas kromajn fleksiojn por kontrastado

Krom fleksioj por nombro kaj kazo, kiel multaj lingvoj inklude Esperanton, la gaela ankaŭ infleksias substantivojn por kontrastado kaj emfazado.  Do substantivo havas du formojn, la ‘normala’ kaj la ‘kontrasta’.  Oni kreas la duan per la aldono de sufikso, ĝenerale -sa or -se.  Do oni tuj havas utilan paron mo theach mia domo kontraste al  mo theachsa mia domo propra.  Pronomoj ankaŭ povas prezenti sin simile –  mé I/me kompare al mise I myself,  every tú you we have tusa yourself and no-one else.

Estas preskaŭ devige kiam iu semantika kontrasto aŭ apudmeto okazas, ekzemple: feicim mo theach, ach cá bhfuil do theachsa? Mi vidas mian domon, sed kie estas via (propra)?  tá mé go maith, conas atá tusa? Mi estas on ordo, kiel estas vi (mem)?

Supozeble vi konsentas ke fleksio estas nekutima metodo krei semantika kontrasto.  Generale eŭropaj lingvoj uzas nenion pli drasta ol emfazo por tiu celo, kvankam kelkaj uzas ankaŭ vortordon.  Sed la Gaela (kaj ĝiaj keltaj kuzoj) evoluis konstrastilon kiu funkcias je fleksia nivelo.  Kaj oni ja povas uzi krome emfazon kaj vortordon, sed ne devige.  Tiuj du metodoj aperas multe malpli ofte ol en la angla.  Tamen en la gaela la kontrasta fleksio restas ĉie deviga.

6. La gaela havas kelkajn verbojn por ‘esti‘

Ŝajnas simple uzi la verbon ‘esti’ en Esperanto, do la domo estas malgranda, mia patrino estas kantisto, aŭ tiu virino estis nia instruisto’.  Jen tri ekzemploj, ĉiam la sama verbo ‘est-‘.  Simile en la angla, kvankam la formo de la verbo pli draste ŝanĝiĝas, ‘am, is, was, will be’ ktp.  Estas ĉiam iu formo de tiu sama verbo to be.  Sed la Gaela havas malsamajn metodojn por diri tiujn aferojn.  Ĉio dependas pri la intenco.  Komparu kaj kontrastu la hispanan.

La baza verbo por esti estas bí, en la nuna tempo tá estas.  Oni povas uzi ĝin kiam oni simple priskribas ion, do ‘la domo estas malgranda’.  Do nia unua frazo: tá an teach beag estas la domo malgranda.  Se oni uzus tiun vortordon en la angla, oni havas la kroman problemon, ĉar oni kreus demandon!  Ne forgesu numeron 4 supre, ke la gaellingvaj frazoj komenciĝas per verbo.

Oni ne rajtas uzi la saman verbon por dua kaj tria frazo supre.  Ili implicas alian specon de ekzistado!  Unue la dua frazo:  mia patrino estas kantisto.  Tiu frazo temas pri speco de ‘klaso’ – rilato inter mo mháthair mia patrino kiel ‘klaso’ kaj amhránaí a singer kiel klaso.  Oni ne rajtas uzi la verbon bí esti.  *tá mo mháthair amhránaí estas ne akceptebla!  Por esprimi klasmembrecon oni devas uzi la kopulon – is amhránaí í mo mháthair estas kantisto ŝi mia patrino.  Do, oni uzas la nekompletan verbon is – similareco al la angla is supozeble nur koindica.

The third one, that woman is our teacher, is different again. It expresses a relation between two linguistic labels (an bhean sin that woman and ár múinteoir our teacher) and tells you that they both refer to one and the same entity, that they are one and the same person. For this you must use a construction called the identity copula: is í ár múinteoir í an bhean sin, literally: is she our teacher, she, that woman. This again uses the defective verb is, but in a different pattern.

So here we have the three basic ways of saying that something ‘is’ something in Irish. There are more twists and turns to the story but we won’t go into the details here. As you can see from this extremely basic introduction, it’s more complicated than English or most other European languages because you must pay close attention to the nature of the relation that your ‘is’ expresses. As you can imagine, this poses great difficulty for second-language learners of Irish who keep wanting to use the basic verb bí everywhere. But if you’re like me and if you have experience in object-oriented computer programming, you won’t find it so difficult. Think about it like this: the classifying copula is basically a relation between a class and an instance, while the identifying copula is like two variables referring to the same object. See? Speaking Irish is like programming in an object-oriented programming language!

7. Irish numerals are delightfully and/or hideously complicated

Irish has two sets of numerals, one for counting humans and another for counting animals and non-living things (house pets are a borderline case, they can go either way). The human numerals are actually nouns whose literal meanings are a two-person group (beirt), a three-person group (triúr), a four-person group (ceathrar) and son on. You can combine them with another noun (in the genitive plural) to say things like four women: ceathrar ban, literally a four-person group of women; three drivers: triúr tiománaithe, literally a three-person group of drivers; two parents: beirt thuismitheoirí, literally a two-person group of parents. You are not supposed to combine these numerals with the word daoine people though, because they already have the meaning of people sort of ‘baked’ into them. A phrase like *triúr daoine three people sounds a bit wrong because it literally says a three-person group of persons. To say three people, just say triúr on its own.

The numerals used for counting animals and non-living things have quirks of their own too. First of all, they can be subdivided into two further subsets, one for just saying numbers on their own (one, two, three…) and another for combining a numeral with a noun phrase (one house, two fast cars, three very large eggs…). And combining numerals with noun phrases is surprisingly complex in Irish: different numbers cause different mutations on the noun, the noun is in most cases supposed to be in the singular (yes, singular! – you say things like trí ubh, literally three egg in Irish) but any adjectives are supposed to be in the plural and mutated. The rules are so curiously complex you could spend half your career just trying to figure them out. I have written a 40-page monograph on Irish numerals and still I don’t think we’re friends.

And that’s only the express-train overview. There are several complicating details, including lots of exceptions, lots of dialectal differences and the inconvenient fact that Irish isn’t actually used much in the higher echelons of mathematics and statistics. And then there is the competing vigesimal system, based on multiples of 20, which overlaps and intertwines with the 10-based decimal system. The whole thing is a can of worms waiting to explode in your face if you as much as tap on it. In fact, I’m not so sure any more whether Irish numerals make the language absolutely awesome or hideously ingrown. I know that numerals can sometimes be very complex in human languages, so this is not completely unexpected. But what I’ve seen in Irish, I haven’t seen anywhere else.

8. Irish is strongly periphrastic

Many of the concepts that other European languages have a single word for, Irish expresses them with a multi-word expression. Such constructions are called periphrastic and they are everywhere in Irish! To be ill is to ‘have an illness on you’ (tá tinneas ort). To like something is ‘it is good with me’ (is maith liom é). To prefer something is ‘it is better with me’ (is fearr liom é). To interview someone is to ‘put an interview on them’ (agallamh a chur orthu). To try something is to ‘extract an attempt from it’ (bain triail as). To bleed is to ‘be putting blood’ (ag cur fola). To visit somebody is to ‘give a visit upon them’ (cuairt a thabhairt orthu). To sleep is to ‘be in your sleep’ (bí i do chodladh). To live somewhere is to ‘be in your residence’ there (bí i do chónaí). To press something is to ‘put pressure on it’ (cuir brú air). To love somebody is to ‘be in love’ with them (tá mé i ngrá leat).

Even though some of these concepts do have verbal equivalents (brúigh press, gráigh love), they are pretty much only theoretical and are almost never used in natural free-flowing conversation. In general, Irish is a language with very few verbs, compared to other European languages – and the few verbs it has, it uses them mostly as semantically void auxiliaries (cuir put, tabhair give, déan* do*) where the main semantic content rests in the accompanying nouns and adjectives.

9. Irish explains (much of) Irish English

If you’ve ever wondered why Irish people say things like I’m after breaking a cup and I do be coming here often, it’s because these constructions have been carried over from Irish into Irish English. They are more or less literal translations of how the meanings are expressed in Irish. The first one is an example of how the perfect past tense of a verb is constructed in Irish using the preposition tar éis after: tá mé tar éis cupán a bhriseadh, literally I am after breaking a cup, more idiomatically I have broken a cup. The second one is an example of how Irish verbs are used in the progressive habitual tense to express occurrences that happen often or regularly: bím ag teacht anseo go minic, literally I do be coming here often, more idiomatically I come here often.

The history of language contact between Irish and English on the island of Ireland is long and not always without trouble. You could summarize it in two phases. At first, Irish had the upper hand and it influenced the local variety of English a lot, giving it features that survive in the English spoken by Irish people today, even those who don’t have a word of Irish themselves. Then the balance of power changed and English has become the dominant language for most inhabitants of Ireland. All who speak Irish also speak English, but not the other way around. What’s more, those who speak both languages often have English as their stronger, more fluent, more expressive language. This brings a lot of anglicisms into Irish, even to such an extent that some people’s speech would be incomprehensible if you didn’t also know English.

Irish and English are not easy bedfellows because they are typologically so different. But, by the coincidence of history, they have been pushed together and have been exchanging features for centuries. So the story of Irish is also the story of Irish English, and vice versa.

10. Irish is a stage door to Ireland

Even though Irish is very much playing second fiddle to English in Ireland now and even though you can spend a full life here in happy ignorance of the language, it still pays to know Irish. If you know Irish, you’ll know how to pronounce Irish-language placenames like Baile Átha Cliath and Dún na nGall on bilingual roadsigns and you’ll be able to decipher what they mean (on the other hand, English-language placenames in Ireland are usually meaningless gobbledygook converted from the Irish by a method of ‘jot down how it sounds to an English person’). You’ll know how to pronounce people’s names, especially first names like Séamus and Aonghus and Siobhán and Aisling, as these are very popular among Irish people, even those who don’t actually speak any Irish. More importantly, you’ll know which ones are male and which female! You’ll know your way with people’s surnames too: for example, you’ll know that the surname Ó Séaghdha seems like it contains a lot of graphemes but the pronunciation is only three phonemes. Many institutions and functions in Irish public life have Irish-language names including Dáil (the lower chamber of parliament), Taoiseach (the prime minister) and Bus-Áras (the central bus station in Dublin); if you know Irish you’ll know how to pronounce them properly (unlike the newsreaders in RTÉ who are often disappointingly off-target) and you’ll understand what they mean literally.

In other words, Irish will give you a more direct line to Ireland than English. This is a particularly attractive proposition if you’re a newcomer to Ireland like I once was. Through Irish, you can meet interesting people, become involved in interesting projects and feel welcome like someone who belongs. And perhaps that, more than anything, is the reason why Irish is an absolutely awesome languagDo substantivoj.

Traduko bazita je angallingva article (2014) de Michal Mechura, lexiconista.